Xivə əsas etibarilə XVIII-XIX əsrlərdə ucaldılan məqbərə, mədrəsə, minarə və digər abidələrinin yer aldığı memarlıq qoruğudur. Özbəkistanın incisi sayılan Xivə Böyük İpək Yolunda bizim günlərə olduğu kimi gəlib çatan yeganə qədim şəhərdir.
Xivə haqqında ilk məlumatlar X əsrə təsadüf edir. Şəhər qədim Heyvak quyusunun yerləşdiyi vahədə yaranıb. Saysız-hesabsız karvanlar bu quyunun yanından ötüb yoluna davam edərmiş. Bazarlarda hər şey, o cümlədən qul almaq mümkün idi. Xivədə qul alveri XIX əsrin axırına qədər davam edib. XVI əsrdə Xarəzmin (Xivə Xanlığının) paytaxtı Xivə şəhərinə köçürülüb. Genişlənməyə və çiçəklənməyə başlayan şəhər tezliklə islam dünyasının dini mərkəzinə çevrilib.
Xivəni əsasən məscid və minarələr bəzəyir. Bütün müsəlmanların eyni vaxtda ibadət etməsi üçün VII əsrdən etibarən məscidlərin yanında uca qüllələr - minarələr ucaltmağa başlayıblar. Ərəb dilindəki “manar” sözündən törəyən minarə “mayak” deməkdir. Müəzzin gündə beş dəfə minarəyə qalxıb müsəlmanları ibadətə səsləyir.
Xivə Xanlığının tarixi Cümə məscidinin 212 sütununa həkk edilib. Ayrı-ayrı əsrlərdə hazırlanan bu sütunlar xanlığın müxtəlif yerlərindən gətirilib. Sütunlarda müxtəlif qədim yazılar və ornamentlər təsvir olunub. Xivə həkkakları indi də öz sənətləri ilə məşhurdurlar.
Cümə məscidinin minarəsi şəhərdəki ən qədim minarələrdən biridir. Kərpicdən hörülən bu minarənin yeganə bəzəyi firuzəyi rəngli yeddi qurşaqdır. Minarəni günbəz tamamlayır. Bu minarə şəhərdəki ən uca minarə olmasa da, qədim İçan Qalanın mərkəzində yerləşir. Cümə məscidinin cəmi 200 metrliyində Kalta-Minor (Kaltar) minarəsi yerləşir. Kaltar “qısa” deməkdir. Şəhərin görkəmli memarlıq abidələrindən olan bu minarənin tikintisinə XIX əsrin ortalarında başlanılıb.
Plana görə, minarə 70 metrdən hündür olmalıymış. Xivə xanı onun tikintisini başa çatdıra bilməyib. Bu yoğun qülləyə öyrəşən şəhər sakinləri ona abı-yaşıl rəngli tava daşlarından üz çəkiblər. Elə naxış seçiblər ki, minarə tamamlanmış tikili təsiri bağışlayır. Lakin Kalta-Minor şəhərin heç də ən alçaq minarəsi deyil.
XVIII əsrdə hündürlüyü 5 metr olan Şahimərdan minarəsi ucaldılıb. Xivədə 8,9,10,12, 20 metr hündürlüyündə minarələr var. Xivə minarələrinin çoxunun yuxarı hissəsi ensizdir. Palvan-Kari minarəsi isə düz silindir şəklindədir. Bu minarəyə üz çəkilməyib. Fiqurlu kərpiç hörgüsü onun yeganə bəzəyidir. Bu minarəni Palvan-Kari adlı tacir inşa etdirib.
Xivənin varlı sakinləri özlərindən sonra iz qoymağa çalışıblar. Buna görə də tikdirdikləri mədrəsə və minarələrə öz adlarını veriblər. Tacir Səid Niyaz Şalikarbay düyü alveri edirmiş. Onun soyadı - “Şalikarbay” sözü də elə belə tərcümə olunur: “çəltik yetişdirən adam”. Bu tacirin vəsaiti ilə ucaldılan Səid Niyaz Şalikarbay minarəsi şəhərin ən qədim və gözəl minarələrindən biridir.
Xivənin ən uca minarəsini vəzir İslam Xoca 1910-cu ildə ucaldıb. O, öz vəsaiti hesabına şəhərdə xəstəxana, poçt, teleqraf, məktəb və mədrəsə binaları, pambıqtəmizləmə zavodu da inşa etdirib. Minarədən şəhər ovuc içi kimi görünür. Lakin ora çıxmaq üçün 175 dik pilləkəni qalxmaq lazımdır. İslam Xoca minarəsi Xivə xanları dövrünə aid sonuncu ən böyük tikilidir.
30.08.2014
